• Data: 2023-12-28 • Autor: Małgorzata Zegarowicz-Sobuń
Jednym z zasadniczych funduszy tworzonych przez spółdzielnię jest fundusz udziałowy, który powstaje m.in. z wpłat udziałów członkowskich. Co jednak dzieje się z wpłaconymi pieniędzmi, gdy członek spółdzielni umiera? W niniejszym artykule przeanalizujemy przepisy ustawy z dnia z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze oraz omówimy kwestię dziedziczenia udziałów i ich wypłacania. Jako przykład posłuży nam sprawa, z którą zgłosili się do nas państwo Kowalscy – członkowie spółdzielni usługowo-produkcyjnej.
Państwo Kowalscy należą do spółdzielni usługowo-produkcyjnej (dawniej spółdzielni kółek rolniczych). Poinformowali nas, że niedawno zmarł członek ich spółdzielni i jego małżonka chciała wypłacić jego udziały (170 zł). Państwo Kowalscy otrzymali informację od małżonki członka spółdzielni, że przed śmiercią swój majątek przepisał na dzieci, a na nią najprawdopodobniej nic nie jest odpisane. Po śmierci nie było sprawy spadkowej. Państwo Kowalscy zapytali nas, na jakiej podstawie mogą jej wypłacić udziały. Podkreślili, że chcą te udziały jak najszybciej wypłacić, żeby zamknąć sprawę, jednak nie wiedzą, na jakiej podstawie mogą to zrobić, żeby to było zgodne z przepisami.
Podstawę prawną związaną z funkcjonowaniem tzw. funduszu udziałowego w spółdzielni reguluje ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze. Zgodnie z art. 16 ustawy prawo spółdzielcze warunkiem przyjęcia na członka jest złożenie deklaracji, która powinna zawierać m.in. ilość zadeklarowanych udziałów, dane dotyczące wkładów, jeżeli statut ich wnoszenie przewiduje, a także inne dane przewidziane w statucie.
W myśl ustawy członek może rozporządzać swoimi roszczeniami do spółdzielni o wypłatę udziałów członkowskich w spółdzielni oraz o zwrot wkładów lub o wypłatę ich równowartości ze skutecznością od dnia, w którym roszczenia te stały się wymagalne, w każdym wypadku od dnia wymagalności. Oznacza to, że może złożyć przykładowo wniosek o wypłatę udziałów w spółdzielni. Jak stanowi art. 21 ustawy: „Członek spółdzielni nie może przed ustaniem członkostwa żądać zwrotu wpłat dokonanych na udziały (nie dotyczy to jednak wpłat przekraczających ilość udziałów, których zadeklarowania wymaga statut obowiązujący w chwili żądania zwrotu). Zwrot tych wpłat nie może nastąpić przed zatwierdzeniem sprawozdania finansowego za rok, w którym członek wystąpił z żądaniem oraz w wypadku, gdy jego udziały zostały przeznaczone na pokrycie strat spółdzielni (art. 19 § 2). Sposób i termin zwrotu określa statut”.
Ustaniem członkostwa – obok innych zdarzeń prawnych – jest śmierć członka spółdzielni. Art. 16 § 3 stanowi, że członek może w deklaracji lub w odrębnym pisemnym oświadczeniu złożonym spółdzielni wskazać osobę, której spółdzielnia obowiązana jest po jego śmierci wypłacić udziały. Prawo z tego tytułu nie należy do spadku.
Z kolei zgodnie z art. 16a Prawa spółdzielczego „Spadkobierca zmarłego członka spółdzielni dziedziczy udziały, jeżeli jest członkiem spółdzielni lub złożył deklarację przystąpienia do spółdzielni. Jeżeli spadkobierców jest więcej niż jeden, powinni oni wskazać jednego spośród siebie, który uzyskuje prawo do udziałów, chyba że podzielą oni udziały między tych spadkobierców, którzy złożyli deklarację przystąpienia do spółdzielni. Spółdzielnia nie może odmówić przyjęcia w poczet członków spadkobierców dziedziczących udziały, jeżeli odpowiadają oni wymogom określonym w statucie”.
W wyroku z dnia 16 czerwca 2015 r. (sygn. akt K 25/12) Trybunał Konstytucyjny potwierdził prawa spadkobierców do dziedziczenia po zmarłym członku spółdzielni w całej rozciągłości – w przypadku śmieci jednego z członków spółdzielni wszystkie jego udziały przechodzą na spadkobierców i przepisy pozwalają na to, by dopiero po śmieci krewnego mogli oni wstąpić do spółdzielni, spadkobiercy przejmują udziały po zmarłym, a nie tylko wartość tych udziałów. Nadto sędziowie podkreślili, że jest możliwy podział spadkowy udziałów spółdzielni i z prawa dziedziczenia mogą skorzystać wszyscy spadkobiercy zmarłego członka spółdzielni, a nie tylko jedna osoba. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego art. 16a Prawa spółdzielczego stanowi szczególną regulację, albowiem pozwala na wstąpienie spadkobiercy lub spadkobierców członka spółdzielni – na zasadzie wyjątku – w prawa związane z udziałami w spółdzielni, które przysługiwały spadkodawcy, jeżeli spadkobierca jest członkiem danej spółdzielni lub do niej przystąpi. Ustawodawca, dodając do Prawa spółdzielczego zaskarżony przepis, poszerzył zatem zakres uprawnień spadkobierców członków spółdzielni, które dotychczas – według zasad ogólnych – ograniczały się jedynie do roszczenia o zwrot wartości udziałów przysługujących spadkodawcy. Jak podkreślił Trybunał, art. 16a Prawa spółdzielczego określa prawo podlegające dziedziczeniu, krąg osób, które mogą odziedziczyć to prawo, a także przesłanki dziedziczenia.
Trybunał zwrócił jednocześnie uwagę na fakt, że każda spółdzielnia – w granicach prawa – może swobodnie określić warunki członkostwa, które odpowiadają jej specyfice. Jeżeli spadkobiercy nie zdecydują się na złożenie deklaracji członkowskiej albo nie będą spełniać kryteriów uzyskania członkostwa, to na zasadach ogólnych uzyskają jedynie roszczenie o wypłatę wartości udziałów spadkodawcy.
Mając na uwadze powyższy wyrok TK oraz przepis art. 16 § 3 prawa spółdzielczego w zw. z art. 922 § 2 Kodeksu cywilnego („Nie należą jednak do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami”), należy stwierdzić, iż udziały członkowskie nie wchodzą w skład spadku po zmarłym członku, gdy zgodnie z dyspozycją tego przepisu wskazał on osobę, jakiej te udziały należy przekazać. A więc, gdy takiej dyspozycji nie uczynił, to zgodnie z przepisem art. 922 § 1 Kodeksu cywilnego z chwilą śmierci prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą na jego spadkobierców, czyli następuje dziedziczenie udziałów w spółdzielni.
Skoro małżonka zmarłego członka nie jest osobą, której zgodnie z dyspozycją art. 16 § 3 należałoby wypłacić równowartość udziałów, to spółdzielnia powinna je wypłacić spadkobiercom zmarłego członka dysponującym postanowieniem sądu stwierdzającym nabycie spadku bądź notarialnym poświadczeniem dziedziczenia.
Wypłata udziałów członkowskich w spółdzielni a podatek – warto przy tym pamiętać, że wypłacenie udziałów może wiązać się z koniecznością opłacenia podatku.
Zgodnie z art. 29 § 1 Prawa spółdzielczego „roszczenia o wypłatę udziałów, udziału w nadwyżce bilansowej oraz z tytułu zwrotu wkładów albo ich równowartości pieniężnej ulegają przedawnieniu z upływem trzech lat”. Termin przedawnienia liczyć należy od dnia wymagalności. Natomiast art. 26 § 1 ustawy stanowi, iż „udział byłego członka wypłaca się na podstawie zatwierdzonego sprawozdania finansowego za rok, w którym członek przestał należeć do spółdzielni. Sposób i terminy wypłaty określa statut”.
Tak więc roszczenie o wypłatę udziałów staje się wymagalne dopiero po zatwierdzeniu sprawozdania finansowego za rok, w którym członek przestał należeć do spółdzielni i po upływie terminu określonego przez statut. Przepisy te mają odpowiednie zastosowanie także do innych osób, które nabyły uprawnienia do żądania wypłaty udziałów po śmierci członka spółdzielni w drodze czynności prawnej czy też z mocy ustawy.
Przykład zmiany statusu członka spółdzielni
Pani Anna, członkini spółdzielni mieszkaniowej, zdecydowała się na sprzedaż swojego mieszkania i wyprowadzkę do innego miasta. Zgodnie z przepisami Prawa spółdzielczego po sprzedaży mieszkania i formalnym złożeniu rezygnacji z członkostwa Anna zwróciła się do spółdzielni o zwrot wartości udziałów, które wpłaciła przy wstąpieniu do spółdzielni. Spółdzielnia, zgodnie z własnym statutem oraz obowiązującymi przepisami, musiała wypłacić jej wartość udziałów po zatwierdzeniu sprawozdania finansowego za dany rok.
Przykład dziedziczenia udziałów
Pan Marek, długoletni członek spółdzielni mieszkaniowej, zmarł, pozostawiając żonę i dwójkę dzieci. Zgodnie z art. 16a Prawa spółdzielczego udziały pana Marka w spółdzielni przeszły na jego spadkobierców. Dzieci – członkowie tej samej spółdzielni – zgodnie podzieliły między siebie udziały po ojcu, a spółdzielnia zaakceptowała ich jako nowych właścicieli udziałów zgodnie z Prawem spółdzielczym.
Przykład deklaracji wkładu udziałowego
Pani Katarzyna postanowiła dołączyć do spółdzielni mieszkaniowej. W tym celu musiała wypełnić deklarację i wnieść zadeklarowaną liczbę udziałów. Po kilku latach, ze względu na dobre wyniki finansowe spółdzielni, wartość jej udziałów wzrosła, co zwiększyło jej potencjalne roszczenia w przypadku rezygnacji z członkostwa lub w sytuacji dziedziczenia po jej śmierci.
Podsumowując, przepisy Prawa spółdzielczego określają zasady zarządzania wkładami, proces dziedziczenia udziałów, a także procedury związane z rezygnacją z członkostwa. Przytoczone przykłady pokazują, jak istotne jest zrozumienie tych regulacji przez osoby, które należą do spółdzielni lub zamierzają do niej dołączyć.
Potrzebujesz profesjonalnej porady prawnej dotyczącej funduszu udziałowego w spółdzielni? Skontaktuj się z nami! Oferujemy kompleksowe konsultacje online oraz pomoc w przygotowaniu wszelkich niezbędnych dokumentów i pism związanych z tą tematyką. Już dziś wypełnij formularz kontaktowy umieszczony pod tekstem.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze - Dz.U. 1982 nr 30 poz. 210
3. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 czerwca 2015 r., sygn. akt K 25/12
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Małgorzata Zegarowicz-Sobuń
Radca prawny, absolwentka Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II w Lublinie. Aplikację radcowską ukończyła przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Białymstoku. Jako radca prawny pragnie rozwijać się zawodowo oraz służyć pomocą klientom. Interesuje się prawem rodzinnym, spadkowym, prawem pracy, spółdzielczym, mieszkaniowym, a także prawem karnym. Prowadzi własną kancelarię prawną w Suwałkach, a prywatnie pasjonuje się kuchnią, dekoracją wnętrz oraz poznawaniem nowych krajobrazów.
Zapytaj prawnika
